Badania profilaktyczne. Jakie badania warto wykonać?

Czym są badania profilaktyczne?

Badania profilaktyczne to testy diagnostyczne, które mają za zadanie wykrycie nawet najdrobniejszych nieprawidłowości, które mogłyby wskazywać na wczesne etapy rozwoju wielu chorób. Mogą one obejmować zarówno testy wykonywane na podstawie próbki krwi pacjenta, wymazy lub też analizy składu moczu i innych płynów ustrojowych. Badanie te powinny być wykonywane regularnie, nawet w sytuacji braku jakichkolwiek objawów odczuwalnych przez pacjenta.

Dlaczego warto wykonywać badania profilaktyczne?

Wiele schorzeń potrafi rozwijać się przez bardzo długi czas bez wywoływania objawów chorobowych. Niestety, często ma to związek z postawieniem dokładnej diagnozy dopiero na bardzo późnych etapach zaawansowania choroby, kiedy zdążyły pojawić się już nieodwracalne zmiany w tkankach. Bywa, że możliwości leczenia są wówczas znacznie ograniczone w porównaniu z tymi, które byłyby dostępne gdyby diagnoza została postawiona wcześniej, co wiąże się z gorszym rokowaniem dla pacjenta.

Rozwojowi licznych chorób można zapobiec poprzez odpowiednio wczesną zmianę nawyków i zachowań. Bardzo często bodźcem do podjęcia tego typu odpowiedzialnej, korzystnej zdrowotnie decyzji są nieprawidłowe wyniki badań profilaktycznych, gdyż świadczą one o początku procesów patologicznych w organizmie.

Kto powinien wykonywać badania profilaktyczne?

Podstawowe badania profilaktyczne powinna wykonywać każda osoba dorosła. Nawet jeżeli dana osoba czuje się dobrze i nie odczuwa dolegliwości zdrowotnych, to powinna dbać o właściwą profilaktykę, aby jak najdłużej móc cieszyć się tak dobrym zdrowiem.

Kobiety powinny pamiętać także o właściwej profilaktyce w zakresie zdrowia ginekologicznego poprzez np. badanie cytologiczne, które zazwyczaj jest wykonywane podczas regularnych, kontrolnych wizyt specjalistycznych.

Określonymi, bardziej specjalistycznymi badaniami profilaktycznymi powinny być objęte grupy pacjentów, u których występują dodatkowe czynniki ryzyka rozwoju określonych chorób. Czynniki ryzyka to uwarunkowania, które sprawiają, że dana osoba jest bardziej narażona na zachorowanie na daną jednostkę chorobową w stosunku do ogólnej populacji. Czynniki ryzyka mogą być niezależne od pacjenta (wiek, płeć, pochodzenie etniczne, obciążenia genetyczne) oraz od niego zależne np. złe nawyki żywieniowe, brak aktywności fizycznej, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu lub też ryzykowne zachowania seksualne. Niektóre czynniki ryzyka trudno sklasyfikować jasno do jednej z tych grup, jak np. narażenie na substancje chorobotwórcze w miejscu pracy. Niezależnie jednak od ich pogrupowania, czynniki ryzyka stanowią istotne wskazanie do częstszego wykonywania badań profilaktycznych.

Jakie badania profilaktyczne wykonywać?

Badania profilaktyczne powinno się wykonywać przynajmniej raz do roku. Niektóre, bardziej specjalistyczne rodzaje testów można wykonywać rzadziej. Rodzaj badań oraz dokładna częstość ich przeprowadzania zależy w dużej mierze od wieku pacjenta, jego obciążeń oraz historii choroby. Do najbardziej podstawowych badań profilaktycznych zalicza się:

• morfologia krwi – jest to ogólne badanie parametrów krwi, które pozwala na ocenę jej składu oraz liczebności poszczególnych rodzajów krwinek – zarówno krwinek czerwonych (erytrocytów) jak i krwinek białych z różnicowaniem na poszczególne populacje. Badanie to dostarcza ogólnych informacji na temat stanu zdrowia pacjenta i pozwala wykryć takie stany chorobowe jak m.in. toczący się proces zapalny, infekcja pasożytnicza, niedokrwistość (anemia) oraz inne nieprawidłowości w liczebności określonych grup krwinek, które mogą wskazywać na zaburzenia hematologiczne. W przypadku morfologii krwi z rozmazem uzyskujemy także informacje na temat wyglądu poszczególnych komórek, dzięki czemu można wykryć np. zaburzenia ich kształtu, które często bywają charakterystyczne dla określonej jednostki chorobowej. To badanie zazwyczaj jest pierwszym krokiem w kierunku rozpoczęcia poszerzonej diagnostyki.
• badanie ogólne moczu – jest to badanie wykonywane w próbce moczu pacjenta, dzięki któremu możliwe jest wykrycie ewentualnych infekcji w drogach moczowych. Ponadto dzięki badaniu ogólnemu moczu można wykryć obecne w nim elementy i związki, które przy właściwych ich poziomach we krwi oraz zachowanej prawidłowej pracy nerek nie powinny się tam znaleźć. Bardzo często świadczą one o toczących się procesach patologicznych, które mogą dotykać całego organizmu. Dodatkowo wyniki badania ogólnego moczu mogą także naprowadzać lekarza na ewentualne zaburzenia funkcjonowania narządów, które go produkują, czyli nerek. Należy pamiętać, że nieprawidłowości wyników badania ogólnego moczu mogą także wynikać z przyczyn niezależnych od funkcjonowania nerek – mówi się wówczas o przyczynach pozanerkowych. W sytuacji wykrycia parametrów, które mogłyby wskazywać na nieprawidłowości w działaniu określonych narządów należy wykonać dodatkowe badania diagnostyczne.
• kreatynina – jest to substancja powstająca w wyniku procesów chemicznych związanych z przemianami kreatyny, fosfokreatyny oraz ATP. Jej stężenia we krwi utrzymywane są na dość stałym poziomie, który zależny jest od masy mięśniowej danego pacjenta. Ocena stężenia tej substancji umożliwia oszacowanie poziomu przesączania kłębuszkowego (GFR), które jest ogólnym wskaźnikiem sprawności funkcjonowania nerek. Bardzo często badanie to jest zlecane przed wieloma procedurami medycznymi, m.in. zabiegami związanymi z koniecznością stosowania znieczulenia ogólnego lub też przed badaniami obrazowymi, podczas których podawane są substancje kontrastujące. Wiele z tych związków chemicznych usuwane jest z organizmu przez nerki. Z tego powodu przez ich zastosowaniem należy ocenić poprawność funkcjonowania nerek, w celu uniknięcia możliwych powikłań zdrowotnych, które mogłyby wynikać z zaburzonej eliminacji tychże związków z organizmu pacjenta.
• lipidogram – to badanie wykonywane na podstawie próbki krwi pacjenta, które umożliwia ocenę stężeń obecnych tam wielu rodzajów tłuszczy. Podczas lipidogramu oceniane następujące parametry: stężenie cholesterolu całkowitego, poziomy apolipoproteiny A1 (apoA1), które pośrednio świadczą o poziomach frakcji HDL (high density lipoprotein, lipoproteiny o wysokiej gęstości, tzw. „dobry cholesterol”), poziomy apolipoproteiny B (apoB), które pośrednio świadczą o poziomach frakcji LDL (low density lipoprotein, lipoproteiny o niskiej gęstości, tzw. „zły cholesterol”), stężenie triglicerydów. We krwi w prawidłowych warunkach panują określone proporcje pomiędzy stężeniami poszczególnych frakcji lipidowych oraz innych związków tłuszczowych. Ich zaburzenie stanowi istotny czynnik ryzyka do rozwoju wielu chorób układu sercowo-naczyniowego, które mogą nieść za sobą bardzo poważne i niebezpieczne dla zdrowia i życia powikłania. Lipidogram powinny szczególnie wykonywać osoby, u których występują dodatkowe czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, takie jak nadciśnienie, palenie tytoniu, duża ilość stresu, otyłość oraz historia występowania tego rodzaju chorób w rodzinie.
• glukoza – zalecane jest, aby pomiar poziomu glukozy we krwi wykonywany był na czczo. Glukoza jest podstawowym cukrem, który dostarcza energii niezbędnej do funkcjonowania praktycznie każdej komórki w organizmie człowieka. Zaburzenia jej poziomów mogą świadczyć o nieprawidłowościach zachodzących w obrębie mechanizmów metabolizmu energetycznego związanych z zaburzonym gospodarowaniem przyjętymi wraz z pokarmem cukrami. W przypadku zbyt wysokich poziomów glukozy pacjent zazwyczaj kierowany jest na badanie OGTT (test doustnego obciążenia glukozą, lub też tzw. krzywa glukozowa). Badanie to umożliwia dokładniejsze sprawdzenie, w jaki sposób organizm pacjenta radzi sobie z przyswajaniem dostarczonej mu glukozy i jest bardzo istotnym narzędziem diagnostycznym w przebiegu postępowania medycznego związanego z zapobieganiem rozwoju cukrzycy u osób, które są na to bardziej narażone (poprzez np. otyłość, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe lub występowanie obciążeń rodzinnych)
• Ocena funkcjonowania wątroby (tzw. „próby wątrobowe”) – jest to grupa kilku parametrów krwi, których ocena umożliwia wykrycie ewentualnych nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania wątroby. W skład tego badania wchodzi: pomiar stężeń aminotransferazy alaninowej (ALT), aminotransferazy asparaginianowej (AST), fosfatazy alkalicznej, GGTP, bilirubiny całkowitej oraz albuminy. Wątroba posiada umiejętności regeneracyjne i kompensacyjne, w związku z tym bardzo często jej choroby, nawet jeżeli uszkodzą znaczną większość tego narządu pozostają bezobjawowe. Dzięki wykonywaniu prób wątrobowych możliwe jest rozpoznanie zarówno przewlekłych jak i ostrych stanów patologicznych toczących się w tym narządzie. Wiele z nich w dłuższej perspektywie znacząco zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów w obrębie tego narządu – np. przewlekłe zapalenie wątroby wywoływane przez wirusa WZW B znacznie zwiększa ryzyko zachorowania na raka wątroby. W związku z tym należy jak najszybciej wykryć te schorzenia oraz rozpocząć odpowiednie leczenie.
• hormony tarczycy – hormony tarczycy mają wpływ praktycznie na każdy aspekt działania ludzkiego organizmu. Podczas tych badań najczęściej ocenia się poziomy TSH (tyreotropina, produkowana przez przysadkę mózgową, odpowiedzialna za stymulację produkcji hormonów tarczycy), fT3 (trijodotyronina, główny hormon tarczycy) oraz fT4 (tyroksyna). Hormony tarczycy odpowiadają za regulowanie intensywności metabolizmu zachodzącego w organizmie, a zaburzenia ich poziomów wywierają wielowymiarowe skutki, które znacząco pogarszają komfort życia pacjenta. W przypadku wykrycia niedoczynności (zbyt niski poziom hormonów tarczycy) lub nadczynności (zbyt wysoki ich poziom) dodatkowe badania będą w stanie ustalić dokładną ich przyczynę, co umożliwi wdrożenie właściwego leczenia oraz zmniejszenie nasilenia uciążliwych dolegliwości.
• witamina D – cholekalcyferol bierze udział przede wszystkim w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej organizmu poprzez kontrolowanie stężeń tych pierwiastków we krwi oraz odpowiada za prawidłowy przebieg procesów mineralizacji kości. Niedobory witaminy D są dość powszechne szczególnie w okresie jesienno-zimowym ze względu na niskie nasłonecznienie w tym czasie (do produkcji tej witaminy niezbędna jest ekspozycja na promienie UV). Warto wykonać kontrolne badanie stężeń witaminy D, aby wiedzieć, czy należy rozpocząć suplementację tego związku.
• kwas moczowy – związek ten powstaje w organizmie jako końcowy produkt przemian określonych związków białkowych. Jego nadmiar we krwi może prowadzić do odkładania się kryształów kwasu moczowego w tkankach miękkich budujących stawy, co prowadzi do choroby zwanej dną moczanową (dawniej podagrą). Jest to dość uciążliwa dla pacjenta choroba, która objawia się silnymi bólami stawów, ich zaczerwienieniem oraz obrzękiem. Odpowiednio wczesne wykrycie hiperurykemii, czyli nadmiernych ilości kwasu moczowego we krwi umożliwia szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia oraz zapobiega rozwojowi pełnoobjawowej podagry.
• PSA całkowity – badanie stężeń specyficznego antygenu sterczowego jest kierowane do mężczyzn, jako że produkcja tego związku ściśle związana jest z zaburzeniami pracy prostaty (gruczołu krokowego). PSA jest markerem swoistym narządowo, ale nieswoistym chorobowo. Oznacza to, że jego podwyższone wartości wskazują na rozwój schorzeń prostaty, jednak w celu postawienia dokładniej diagnozy wymagane jest wykonanie dodatkowych testów laboratoryjnych. Ryzyko chorób prostaty wzrasta razem z wiekiem pacjenta, dlatego po ok. 40-50 roku życia ważne jest regularne kontrolowanie stanu zdrowia tego narządu.
• krew utajona w kale – badanie kału pod kątem obecności tam krwi utajonej to niezwykle istotny test diagnostyczny, który wykonywany często jest w przypadku wykrycia niedokrwistości podczas morfologii krwi. Dodatni wynik tego testu, czyli potwierdzenie obecności krwi w kale, może świadczyć o przewlekłym krwawieniu do przewodu pokarmowego, które może wynikać z wielu, groźnych dla zdrowia i życia pacjenta chorób, takich jak np. nowotwory jelit. Z tego powodu otrzymanie takiego wyniku wymaga niezwłocznej konsultacji lekarskiej w celu zaplanowania dalszej diagnostyki (np. w postaci kolonoskopii), która umożliwi wykrycie źródła krwi w kale.

Wszystkie badania profilaktyczne powinny być planowane wraz z lekarzem w celu dokładnego ustalenia ich zakresu oraz zasięgnięcia porady na temat ewentualnych badań dodatkowych, które należy wykonać. Poza badaniami z krwi niektóre grupy pacjentów powinny także wykonywać inne badania. Kobiety w wieku powyżej 25 lat powinny co najmniej raz na 3 lata (optymalnie raz w roku) wykonywać badanie cytologiczne, które opiera się na ocenie komórek nabłonka szyjki macicy w celu ewentualnego wykrycia na wczesnym etapie toczącego się tam procesu nowotworowego.

Osoby u których w rodzinie były obecne poszczególne rodzaje nowotworów powinny także zgłaszać się na badania, które umożliwią ocenę narządów zagrożonych przez tę chorobę – na przykład mammografia w przypadku raka piersi lub kolonoskopia w przypadku raka jelita grubego. Istnieją także szczególne programy profilaktyczne opierające się na badaniu materiału genetycznego pacjenta pod kątem mutacji, które mogłyby przyczynić się do rozwoju procesów nowotworowych.

Badania profilaktyczne – źródła:

• https://www.gov.pl/web/zdrowie/rodzaje-badan-profilaktycznych
• https://www.nfz.gov.pl/dla-pacjenta/programy-profilaktyczne/