Toczeń rumieniowaty układowy - przyczyny, objawy, leczenie

Toczeń rumieniowaty układowy (SLE) to przewlekła choroba autoimmunologiczna, która może atakować różne narządy i tkanki w organizmie. Choroba ta częściej dotyka kobiety niż mężczyzn, a jej objawy mogą być bardzo różnorodne i utrudniać diagnozę. Toczeń rumieniowaty układowy nie jest chorobą łatwą do zdiagnozowania, ale dzięki odpowiedniej wiedzy i opiece medycznej można kontrolować jej przebieg i prowadzić normalne życie.

Toczeń rumieniowaty – czym jest?

Toczeń rumieniowaty układowy (TRU) (ang. Systemic Lupus Erythematosus – SLE) jest przewlekłą, zapalną, układową chorobą tkanki łącznej o podłożu z autoimmunizacji. Zaburzenia układu immunologicznego prowadzą do nadmiernej produkcji autoprzeciwciał, które atakują własne komórki. Choroba charakteryzuje się występowaniem okresów remisji i zaostrzeń, podczas których może dochodzić do jednoczesnego zajęcia wielu narządów i układów: skóry, stawów, błon surowiczych, mięśni, układu krwiotwórczego, nerek, ośrodkowego układu nerwowego oraz układu sercowo-naczyniowego. Późne rozpoznanie oraz niewłaściwe leczenie skutkują trwałym uszkodzeniem narządów. Szacuje się, że w Polsce choruje ok. 18,5 tys. pacjentów. TRU występuje ok. 10-krotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn i jest jedną z głównych przyczyn śmierci wśród młodych kobiet.

Co wywołuje toczeń rumieniowaty?

Przyczyny TRU nie są do końca poznane. Stwierdzono jednak, że do rozwoju choroby dochodzi wśród osób, które są genetycznie predysponowane by zachorować, lecz do uruchomienia procesu chorobowego konieczne jest zadziałanie dodatkowych czynników. Do takich czynników zalicza się:

genetycznie uwarunkowane niedobory białek uczestniczących w obronie immunologicznej
reakcje krzyżowe antygenów wirusowych (EBV, Herpes) z autoantyganami, wynikające ze zjawiska mimikry molekularnej
niedostateczna sprawność usuwania autoantygenów z ustroju
czynniki środowiskowe: infekcje bakteryjne i wirusowe (m.in. COVID-19), promieniowanie UV, krzem, cement, aminy aromatyczne, palenie tytoniu i alergia na leki
czynniki hormonalne, które odgrywają dużą rolę w znacznie częstszym występowaniu zaburzeń immunologicznych u kobiet (zarówno estradiol, progesteron jak i prolaktyna działają pobudzająco na układ immunologiczny, dodatkowo estradiol powoduje uwalnianie cytokin i molekuł adhezyjnych, progesteron stymuluje proliferację limfocytów T i nasila produkcję autoprzeciwciał, a prolaktyna zaostrza przebieg choroby, natomiast z drugiej strony androgeny wykazują działanie immunosupresyjnie)

Toczeń rumieniowaty - objawy

Objawy ogólne tocznia są mało specyficzne, ale stanowią ważny sygnał toczącego się procesu chorobowego. Występują często na początku choroby i w okresach zaostrzeń. Zaliczyć do nich można: ogólne osłabienie, spadek masy ciała, stany podgorączkowe lub gorączkę i powiększenie węzłów chłonnych. Jednym z pierwszych objawów może być charakterystyczny rumień w kształcie motyla zlokalizowany obustronnie na policzkach powyżej bruzd nosowo-wargowych. Objawy ze strony poszczególnych narządów pojawiają się w miarę rozwoju choroby i występują w różnych kombinacjach ze zmiennym nasileniem. Wśród najważniejszych należy wymienić:

zmiany skórne
objawy ze strony narządu ruchu: zapalenie i bóle stawów, osłabienie, bóle i zapalenie mięśni
zapalenia błon surowiczych
zajęcie układu krążenia: zapalenie mięśnia sercowego i naczyń, nadciśnienie tętnicze oraz miażdżyca
zajęcie układu oddechowego: choroba śródmiąższowa płuc, nadciśnienie płucne, zespół „skurczonych” płuc – zmniejszenie objętości płuc z powodu osłabienia mięśni oddechowych
zapalenia nerek o różnym stopniu zaawansowania podzielone na 5 klas na podstawie obrazu histopatologicznego z biopsji
objawy neuropsychiczne: zaburzenia funkcji poznawczych, afektu i psychozy, neuropatia nerwów czaszkowych, drgawki, udary mózgu, polineuropatia obwodowa

Jak zdiagnozować toczeń?

Domeny kliniczne

pkt

Ogólnoustrojowa

gorączka (>38,3°C)

Skórna

łysienie bez blizn
owrzodzenia w jamie ustnej
toczeń skórny podostry lub krążkowy
ostry toczeń skórny

Zapalenie stawów

zapalenie błony maziowej lub bolesność uciskowa w ≥2 stawach i sztywność poranna ≥30 min

Neurologiczna

majaczenie
psychoza
drgawki

Zapalenie błon surowiczych

wysięk w jamie opłucnej lub jamie osierdzia
ostre zapalenie osierdzia

Hematologiczna

leukopenia (<4000/µl)
trombocytopenia (<100 000/µl)
hemoliza autoimmunologiczna

Nerkowa

białkomocz >0,5g/24h
biopsja nerki: II lub V klasa toczniowgo zapalenia nerek
biopsja nerki: III lub IV klasa toczniowgo zapalenia nerek

Domeny immunologiczne

pkt

P/ciała antyfosfolipidowe

antykardiolipinowe lub przeciwko β2-glikoproteinie I lub antykoagulant toczniowy

Układ dopełniacza

niskie stężenie C3 lub C4
niskie stężenie C3 i C4

Autoprzeciwaciała wysoko swoiste dla TRU

anty-dsDNA
anty-Sm

Tab. 1 Kryteria klasyfikacyjne tocznia rumieniowatego układowego wg ACR i EULAR – aktualizacja z 2019 r. (opracowano na podstawie Aringer M. et al., Ann. Rheum. Dis., 2019; 78: 1151–1159).

Badania uzupełniające do oceny aktywności choroby oraz istnienia i zaawansowania zmian narządowych:

Wskaźniki ostrej fazy – OB oraz CRP, których podwyższone wartości na ogół towarzyszą aktywnej postaci tocznia oraz przy współistnieniu SLE i infekcji.
proteinogram
stężenie kreatyniny i mocznika
badanie układu krzepnięcia
posiew moczu, krwi
USG jamy brzusznej i naczyń krwionośnych
konsultacje specjalistyczne: okulistyczne, laryngologiczne, neurologiczne, psychiatryczne, psychologiczne
echokardiogram
EMG
testy czynnościowe płuc, HRCT klatki piersiowej, scyntygrafia płuc, badanie płynu opłucnowego

Toczeń rumieniowaty układowy - leczenie

Toczeń rumieniowaty układowy jest chorobą nieuleczalną. Opieka nad pacjentem z TRU powinna być wielodyscyplinarna, a wybór terapii oparty na wspólnej decyzji pacjenta i lekarza. Ważne jest wprowadzenie zmian w stylu życia obejmujące: ochronę przed słońcem, zaprzestanie palenia tytoniu, przestrzeganie zdrowej, zbilansowanej diety, regularne ćwiczenia fizyczne, działania mające na celu poprawę zdrowia kości oraz profilaktykę zakażeń (np. szczepienia ochronne). W leczeniu tocznia najczęściej stosuje się: glikokortykosteroidy, niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki immunosupresyjne oraz leki przeciwmalaryczne. Podawanie leków zależne jest od stopnia nasilenia objawów.

W 2022 r. zarejestrowany został do leczenia pacjentów z TRU pierwszy lek ukierunkowany na hamowanie aktywności biologicznej IF-I – anifrolumab, który jest w pełni ludzkim p/ciałem monoklonalnym wiążącym się z podjednostką 1 receptora IFM typu I. W badaniach klinicznych u pacjentów przyjmujących anifrolumab odnotowano zmniejszenie ogólnej aktywności choroby w różnych układach narządów i trwałą redukcję dawek doustnych glikokotykosteroidów.

Źródła:

Stajszczyk M., Majdan M., Kwiatkowska B., Batko B., Samborski W., Toczeń rumieniowaty układowy w Polsce – medyczne i społeczne aspekty choroby oraz strategia leczenia, Polskie Towarzystwo Reumatologiczne, Warszawa 2023
Majdan M.: Kryteria klasyfikacyjne i leczenie tocznia rumieniowatego układowego. Podsumowanie zaleceń European League Against Rheumatism 2019.
Med. Prakt., 2019; 11: 64–71
Pod red. Zimmermann-Górska I., Reumatologia Kliniczna, PZWL, 2008, T. II Roz. 24 str. 553-725
Chwalińska-Sadowska H., Olesińska M., Toczeń rumieniowaty układowy (Standardy PTR), Reumatologia 2004;T. 42; Supl. 1
Wieliczko M., Toczeń rumieniowaty układowy, Terapia 2009; 218: str. 41-45